Đọc sách và nghe sách nói đều tác động đến não bộ theo những cách khác nhau, mỗi cách đều có lợi ích riêng. Vậy nên chọn phương thức nào, và khi nào thì phù hợp?
Là một người mê đọc sách – và cũng là tác giả – tôi khá buồn khi nghe tin giới trẻ ngày càng ít đọc sách vì sở thích. Khi bạn tôi hỏi liệu con gái cô ấy nghe sách nói có tốt cho não như đọc sách không, tôi nghĩ “miễn là thích sách thì cách nào cũng được”. Nhưng khi tìm hiểu khoa học, tôi phát hiện ra phương thức tiếp nhận thực sự ảnh hưởng đến não bộ theo những cách tinh tế nhưng quan trọng.
Lợi ích của việc đọc
Không nghi ngờ gì, đọc sách rất tốt cho chúng ta. Ngoài kiến thức và cơ hội, nhiều nghiên cứu cho thấy trẻ em đọc tốt sẽ có sức khỏe thể chất và tinh thần tốt hơn – thậm chí sống lâu hơn.
Đọc sách giúp rèn luyện ba quá trình nhận thức quan trọng. Đầu tiên là “đọc sâu”, tức là chúng ta kết nối các phần của cuốn sách, suy ngẫm về ý nghĩa đối với bản thân và đặt câu hỏi về nội dung – điều này có thể thay đổi cách nhìn nhận cuộc sống.
Thứ hai, đọc sách giúp tăng sự đồng cảm và trí thông minh cảm xúc, giúp chúng ta đối mặt với căng thẳng và các thử thách thực tế. Thứ ba, đọc sách liên quan đến phát triển “thuyết tâm trí” – khả năng hiểu suy nghĩ, niềm tin của người khác khác với mình.
Tuy nhiên, khó mà tách biệt tác động của việc đọc với các yếu tố khác. Người đọc nhiều có thể có nhiều thời gian rảnh, điều kiện kinh tế tốt, hoặc thậm chí có gen dễ tiếp thu việc đọc hơn – những yếu tố này cũng ảnh hưởng đến sức khỏe, nhận thức và tuổi thọ.
Một nghiên cứu với hơn 3500 người đã cố gắng kiểm soát các yếu tố này và phát hiện: người đọc sách khoảng 30 phút mỗi ngày có nguy cơ tử vong thấp hơn 20% trong vòng 12 năm so với người không đọc. Lợi ích này lớn hơn so với chỉ đọc báo hoặc tạp chí.
Màn hình, thiết bị đọc điện tử và sách nói
So sánh giữa đọc sách giấy và các phương tiện khác như e-reader thì phức tạp hơn. Một số nghiên cứu cho thấy đọc trên màn hình khiến chúng ta đọc lướt nhiều hơn và hiểu ít hơn so với đọc trên giấy.
Có những khác biệt nhỏ khác. Một loạt thí nghiệm của Anne Mangen (ĐH Stavanger, Na Uy) và Frank Hakemulder (ĐH Utrecht, Hà Lan) cho thấy người thường xuyên đọc các văn bản ngắn trên màn hình ít tìm kiếm ý nghĩa hơn so với người đọc sách. Ngoài ra, càng đọc trên màn hình nhiều thì càng ít kiên trì với các tác phẩm dài.
Với sách nói, dữ liệu còn ít nhưng khá yên tâm – các nghiên cứu cho thấy khả năng hiểu nội dung gần như giống nhau giữa đọc và nghe. Tuy nhiên, có một số khác biệt nhỏ. Một tổng hợp 46 nghiên cứu cho thấy đọc sách có chút lợi thế khi cần suy luận về cảm xúc nhân vật.
Cách tiếp nhận khác nhau
Nghe sách nói kích hoạt các phần khác của não bộ. Một nghiên cứu cho thấy khi giải quyết vấn đề qua nghe, người ta có xu hướng suy nghĩ trực giác hơn, còn khi đọc thì suy nghĩ chín chắn hơn.
Nghe sách nói còn có yếu tố giọng nói của người khác, với những sắc thái, nhịp điệu, cảm xúc ảnh hưởng đến cách hiểu, theo Janet Geipel (ĐH Exeter, Anh). Đọc sách thì dùng “giọng nói nội tâm” của bản thân, giúp trải nghiệm tự chủ hơn và mang màu sắc cá nhân. Sự khác biệt này có thể ảnh hưởng đến cách xử lý thông tin.
Dù vậy, “nghe sách nói không hề gây hại”, Geipel nói. “Điều gây hại là cách bạn tập trung: nếu chú ý hoàn toàn, nghe sách nói hiệu quả như đọc; nhưng nếu vừa nghe vừa làm việc khác thì mức độ tiếp thu sẽ thấp hơn so với đọc mà không bị phân tâm.”
Chọn phương thức phù hợp
Nghe và đọc cùng lúc lại là một kiểu khác. Một tổng hợp nghiên cứu của Virginia Clinton-Lisell (ĐH North Dakota) cho thấy việc nghe kết hợp đọc có thể giúp hiểu nội dung tốt hơn, nhưng chỉ với người gặp khó khăn khi đọc hoặc đang học ngoại ngữ. Người đọc tốt có thể bị “quá tải nhận thức” khi tiếp nhận thông tin qua hai kênh cùng lúc.
Cuối cùng, có rất nhiều lý do để chọn sách nói thay vì sách giấy – như chứng khó đọc, vấn đề thị giác, phải lái xe lâu, hoặc đơn giản là sở thích. Vậy nghe sách nói có lợi ích giống như đọc không? “Không có câu trả lời đơn giản,” Geipel nói.
Nếu bạn có lựa chọn, hãy dành những cuốn sách hay hoặc cần suy ngẫm cho lúc bạn có thể tập trung hoàn toàn, thay vì vừa nghe vừa làm việc nhà. Nhưng nếu chỉ muốn thưởng thức câu chuyện cho vui như con gái bạn tôi? Sách nói chắc chắn tốt hơn là không tiếp xúc với sách chút nào.